آسمانی ها

نقش نيروي هوايي ارتش در عمليات فتح خرمشهرايام ورق خورد و ماه خرداد از راه رسيد. اين ماه در تقويم انقلاب خاطرات بسياري را با خود به همراه دارد و سخن هاي بسياري در سينه به يادگار گذاشته است .

سوم خرداد به پرشورترين حماسه دوران دفاع مقدس يعني فتح خرمشهر و ياد شهداي شورآفرين عمليات بيت المقدس عطرآگين است . اين روز كه روز مقاومت و ايثار و پيروزي لقب گرفته در تاريخ دفاع مقدس از جلوه خاصي برخوردار است .سوم خرداد سال 1361 يادآور نقش آفريني رزمندگاني است كه بيست و هفت سال پيش خونين شهر قهرمان را با ايثار و مقاومت مثال زدني خود آزاد كرده و نقشه شوم استكبار جهاني را براي جدا كردن بخش هايي از خاك عزيز ايران نقش بر آب نمودند. فتح خرمشهر در واقع نقطه عطفي در تاريخ معاصر بود كه تحقق آن با هيچ يك از معيارهاي نظامي و راهكارهاي اتاق جنگ قابل محاسبه نيست و بر همين اساس حماسه شگرف آزادي خرمشهر انتهاي جانفشاني و منتهاي روحيه توكل و نماد نصرت الهي لقب گرفته است .

روز سوم خرداد غيورمردان ارتش و سپاه با توكل بر خدا و وحدت فرماندهي به رهبري امام راحل (ره ) يكي از بزرگترين عمليات دوران هشت سال دفاع مقدس را انجام دادند و تمامي كارشناسان نظامي جهان را متحير نمودند و ثابت كردند كه توان طراحي و انجام بزرگترين عملياتها را دارند. عملياتي كه در آن بيش از شش هزار كيلومترمربع از خاك سرزمين عزيزمان آزاد شد و قريب 2500 نفر از نفرات دشمن بعثي به اسارت درآمد و صدها دستگاه تانك نفربر و 53 فروند هواپيما از دشمن زبون سرنگون شد.

در عمليات آزادسازي خرمشهر نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران به عنوان پشتيبان نيروهاي سطحي درگير در منطقه وارد عمل شد و با استفاده از توان بالاي تيزپروازان خود نقش تعيين كننده اي در پيروزي عمليات بيت المقدس ايفا كرد. يكي از عمده ترين و شاخص ترين وظايفي كه برعهده نيروي هوايي ارتش بود كسب اطلاعات و شناسايي و عكاسي و كمك قابل توجه به فرماندهان براي بررسي آخرين تحولات و چيدمان آرايش نظامي دشمن بود.

در آن زمان با تمام محدوديتهاي فني و نظامي كه وجود داشت تيزپروازان نيروي هوايي با انجام پروازهاي شناسايي اطلاعات پيروزمندانه بيت المقدس را گردآوري كردند و از آن آزمايش الهي سربلند بيرون آمدند.

در عمليات بيت المقدس نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران پروازهاي متعددي را انجام داد. در آن زمان نيروي هوايي مامور جنگ با تانكها به منظور ضربه زدن و از كار انداختن ماشين جنگي دشمن بود. نيروي هوايي عمليات دشواري را بايد انجام ميداد چرا كه نيروهاي دشمن به صورت پراكنده و تاكتيكي در منطقه پخش شده بودند و نيروي هوايي براي اينكه لبه جلويي منطقه را تحت تاثير خود قرار دهد شكار تانكها را در دستور كار خود قرار داد.

امير سرتيپ خلبان بازنشسته محمداسماعيل پيروان از فرماندهان هشت سال دفاع مقدس در عمليات بيت المقدس با هواپيماهاي اف 4 اف 14 مناطق حساس دشمن را بمباران كرده است و هم در نبردهاي هوايي با سرنگوني چند فروند جنگنده متجاوز درس خوبي به دشمن داده است تا نشان پر افتخار فتح را از دستان مقام معظم رهبري فرمانده كل قوا دريافت كند. وي در خصوص روزهاي آغازين جنگ چنين مي گويد : ابتداي جنگ به صورت قدرتمندانه با انجام ماموريتهاي مختلف به پاسداري از قلمروي هوايي و زميني كشور پرداخت . مقام معظم رهبري درباره وضعيت خاص آن برهه تعبير و دقت نظر خوبي دارند ايشان فرمودند : اول جنگ نيروي هوايي شد محور دفاع حال آنكه او يك نيروي پشتيبان است علت اين بود كه نيروهاي عراقي در قالب لشكرهاي متعدد به سمت مرزهاي ايران هجوم آوردند و چون نيروي هوايي يك نيروي واكنش سريع است و ماموريت پشتيباني هوايي از نيروهاي سطحي يكي از ماموريتهاي تعريف شده آن است با شرايط آذر ماه سال 60 در منطقه بستان و عمليات فتح المبين در فروردين ماه سال 61 در منطقه شوش و كرخه روياي دشمن براي عبور از كرخه و تصرف ديگر شهرهاي خوزستان را براي هميشه بر باد داد. با انجام اين سلسله عملياتها در فاصله كمي از هم توفيقات بسيار خوبي نصيب نيروهاي مسلح ايران و رزمندگان اسلام شد و روحيه رزمي دشمن در هم شكست و به دشمن تفهيم شد كه ايران زمين جاي اغيار نيست . با پيروزيهايي كه رزمندگان اسلام در مقابل دشمن بدست آوردند زمينه برنامه ريزي براي عمليات بيت المقدس فراهم شد. يكي از عوامل مهم پيروزي در عمليات بيت المقدس فاصله زماني كم آن با عمليات فتح المبين بود. دشمن فكر مي كرد بعد از عمليات سنگين فتح المبين ماهها طول ميكشد تا عمليات ديگري از سوي نيروهاي مسلح ايران آغاز شود. فرماندهان ارشد در نيروهاي مسلح با وقوف به ضعف دشمن با آن برنامه ريزي هايي كه انجام داده بودند در دهم خرداد ماه سال 1361 عمليات بيت المقدس را با هدف بيرون راندن دشمن از سرزمين اسلامي آغاز كردند.

ماموريت نيروي هوايي 15 روز قبل از آغاز عمليات بيت المقدس شروع شد به لحاظ اين كه نيروي هوايي براي شناسايي و ترابري نيروها مي بايست در صحنه مي بود. همين طور در سوم خرداد ماه كه فتح خرمشهر قطعي شد ماموريت نيروي هوايي تا 10 روز بعد از عمليات نيز ادامه داشت . آزادسازي خرمشهر در واقع نصرت الهي بود و اين ظفر جز با اراده تعالي صورت نمي پذيرفت بعد از انجام عمليات ظفرمندانه بيت المقدس امام خميني (ره ) جمله تاريخي خود را فرمودند : « خرمشهر را خدا آزاد كرد »

در حقيقت يكي از عوامل حمله ور شدن به سوي مرزهاي ايران نوپا بودن انقلاب اسلامي و شرايط جديد حاكم بر كشور بود. به اينها گفته بودند مستشاران خارجي از ايران رفته اند و ارتش ايران قدرت هوايي ندارد و نمي تواند از هواپيمايش استفاده كند حكومت بعث عراق فكر ميكرد قدرتي در نيروهاي مسلح ايران وجود ندارد و البته در ابتداي كار هم كه آن مقاومت لازم نبود آنها هم مقداري پيشروي كردند ولي به محض اين كه رزمندگان اسلام در جبهه ها حضور پيدا كردند و از طرفي نيروي هوايي ارتش هم ضربات سنگيني به نيروهاي مهاجم عراق وارد ساخت آنها از لحاظ روحي به شدت لطمه خوردند با 35 روز مقاومت در خرمشهر رژيم بعث عراق فهميد اگر پيشروي كند نمي تواند آنچه را كه تاكنون گرفته است نگهداري نمايد و يا با شكست و عقب نشيني مواجه مي شود. بعد از سقوط خرمشهر تا عمليات بيت المقدس حدود يكسال و نيم از جنگ گذشت . كاركنان متخصص و فني و توانمند و غيرتمند نيروي هوايي تمام تجهيزات آفندي و پدافندي را در اسرع وقت عملياتي ميكردند و در زمان بيت المقدس تمامي تجهيزات ادوات نظامي نيروهاي مسلح ايران در آمادگي كامل بود.

فرماندهان و مسئولان نيروهاي مسلح به دور از هرگونه عجله با برنامه ريزي هاي حساب شده و سنجيده عملياتهاي متعددي را براي فتح خرمشهر طراحي كردند تا با بكارگيري اصول جنگ امكان عقب راندن دشمن و پيروزي بر او فراهم شود . با آن برنامه ريزي ها ارتش و سپاه عمليات مشترك ثامن الائمه را براي شكست حصر آبادان در مهر ماه 1360 آغاز كردند. در اين ميان نقش كاركنان پدافند هميشه بيدار كه در آن زمان مجموعه نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران بود نيز بسيار قابل توجه و تشكر بود . نيروي هوايي ارتش با انجام 900 سورتي پرواز پوشش هوايي 850 سورتي پرواز ترابري هوايي به منظور حمل نيرو و آماده و تخليه مجروحين 315 سورتي پرواز سوختگيري 110 سورتي پرواز پشتيباني آتش نزديك هوايي و ماموريت هاي مخصوص 22 سورتي پرواز عسكبرداري شناسايي هوايي بيت المقدس را در بعد هوايي به خوبي پشتيباني كرد و 13 نفر شهيد و 11 نفر اسير در عمليات غرورآفرين بيت المقدس و فتح خرمشهر از طرف نيروي هوايي ارتش تقديم انقلاب اسلامي شد. سرهنگ خلبان شهيد طالب مهر سرهنگ خلبان شهيد امجديان و سرهنگ خلبان شهيد انقطاع از شهداي خلبان نيروي هوايي در عمليات بيت المقدس بودند و بقيه شهدا نيز كاركنان فني و پدافندي و ساير تخصصهاي نيروي هوايي بودند همچنين سرتيپ خلبان روادگر سرتيپ خلبان اعظمي و سرتيپ خلبان ذوالفقاري به دليل مورد اصابت قرار گرفتن هواپيماهايشان و غيرقابل كنترل بودن آن هواپيما را ترك و به اسارت دشمن درآمدند.

اما نكته مهمي كه مي توان به آن اشاره كرد محاسبات عمومي آزادسازي خرمشهر از دست دشمن تا دندان مسلح با آن استحكامات مستحكم و در آن برهه از زمان كار دشواري به نظر مي رسيد. روحيه مردم نيز از اين كه عراقي ها خرمشهر را اشغال كرده بودند جريحه دار شده بود و در اين ميان حضرت امام (ره ) با پيام و سخنراني هاي هدايت گرانه اي كه داشتند نقش تعيين كننده اي در آن شرايط حساس ايفا كردند. به طوري كه از زبان بعضي از خلبانان اسير عراقي شنيده شد كه مي گفتند : ما گاهي از ترس مواجه شدن با پدافند قدرتمند و جنگنده هاي شكاري ايران قبل از اينكه به مناطق عملياتي برسيم مهمات خود را خالي مي كرديم و به عراق برمي گشتيم .

خلاصه اي ازعملكرد كلي نيروي هوايي ارتش در عمليات بيت‏المقدس:

پوشش هوايي: 890 نوبت پرواز (با F-5E و F-4E و F-14 )

پشتيباني نزديك: 87 نوبت پروازبا( F-5E و F-4D/E )

شناسايي و عكاسي: 22 نوبت پروازبا (RF-4E)

ترابري هوايي: 847 نوبت پروازبا(  C-130 و B747 )

سوختگيري هوايي: 315 نوبت

مجروح حمل شده: 20849 نفر

مهمات مصرف شده توسط جنگنده‏هاي F-4D/E و F-5E ، متوسط روزانه = 48000 پاوند

براي پشتيباني نزديك هوايي از هواپيماهاي اف4 و اف5 استفاده شد كه از پايگاههاي هوايي دزفول و اميديه پرواز مي‏كردند و به علت مسافت كوتاه اين پايگاهها تا منطقه نبرد و عدم نياز به حمل مخازن سوخت خارجي، با حداكثر مهمات پرواز كرده و توان رزمي‏شان بسيار افزايش يافته بود. (براي مثال جنگنده‏هاي F-4 گاه با پيكربندي 24 بمب 500 پاوندي تجهيز مي‏‎شدند و ماموريت عمده آنها، شكستن خط پدافندي بسيار مستحكم عراق در شرق خرمشهر بود به طوري كه بدون عمليات اين جنگنده‏ها، شكست خط پدافندي عراقي‏ها بسيار مشكل، با تلفات زياد و يا غيرممكن مي‏شد.

نيروي هوايي از 15 روز به آغاز عمليات، به انجام ماموريتهاي هوايي پرداخت و تا 10 روز بعد از خاتمه عمليات و فتح خرمشهر، به ماموريتهاي خود ادامه داد.

بيشترين فعاليت نيروي هوايي در طول عمليات، در پشتيباني از قرارگاه قدس و در روزهاي 11 و 12 ارديبهشت 1361 در جنوب كرخه‏كور و جفير انجام گرفت.

در شب 19/2/61 نيروي هوايي با استفاده از هواپيماهاي بوئينگ 747، ظرف يك شب، تعداد 6000 نفر از نيروهاي ويژه (كلاه‏سبز) را از مشهد به پايگاه اميديه ترابري نمود.

در عمليات بيت‏المقدس، 4 فروند هواپيماي اف4 مورد اصابت موشكهاي سام عراقي گرفت كه اين سوانح در روزهاي 11/2/61 و 12/2/61 در جنوب كرخه‏كور، روز 16/2/61 در منطقه چنانه و در 18/2/61 در منطقه شلمچه رخ داد.

در مجموع، 60 فروند جنگنده عراقي در جريان اين عمليات ساقط شدند:

تعداد هواپيماهاي سرنگون شده عراقي توسط سيستم‎هاي پدافند موشكي هاوك، رپير و توپهاي ضداهوايي: 7 فروند

تعداد هواپيماهاي سرنگون شده عراقي توسط جنگنده‏هاي شكاري: 53 فروند

برابر اظهار پاره‏اي از مسئولين اطلاعات و عمليات نيروي هوايي، در حوالي شلمچه در روز 2/3/61، مقر فرماندهي نيروهاي عراقي كه به شدت از آن محافظت و پدافند مي‏شد توسط هواپيماهاي اف4 كه در ارتفاع بسيار پائين پرواز مي‎كردند بمباران شد و صدام حسين كه در آن پايگاه حضور داشت، مجروح گرديد.

هدايت عمليات پشتيباني نيروي هوايي را در عمليات بيت‏المقدس، سرهنگ خلبان بهرام هوشيار، معاونت عملياتي نيروي هوايي عهده‏دار بود.

عملیات بیت المقدس

چکیده

نبردی که با نام ( طرح عملیات کربلا3 ) طرح ریزی و به نام عملیات بیت المقدّس از تاریخ دهم اردیبهشت ماه تا سوم خردادماه 1361 بمدت 26 روز در جنوب غربی اهواز انجام گرفت یکی از درخشانترین کارنامه های عملیاتی نیروهای مسلّح ایران برعلیه متجاوز بشمار می رود. در این نبرد، نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در طراحی عملیات، گسترش نیروهای خود در منطقه و پشتیبانی سایرنیروها نقشی بسیار اساسی داشته است و بخش عظیمی از نیروها در قرارگاههای عملیاتی این نبرد از نیروهای نزاجا بوده اند. گردانهای نیروی زمینی ارتش با استعداد پرسنلی بالا ازنظر عواملی چون آموزش، آتش جنگ افزارهای سنگین اجتماعی، سیستم فرماندهی و کنترل وقابلیت انعطاف سازمانی بی نظیر عملکرده است. این مقاله سعی دارد در حد توان نقش آفرینی های نیروی زمینی ارتش را در آزاد سازی خرمشهر بپردازد .

. مقدّمه

دست آوردهای نظامی و سیاسی نبرد بیت المقدس  بسیار عظیم بوده و به حق میتوان گفت که با پایان گرفتن این نبرد ، جنگ ایران و عراق وارد مرحله جدیدی شد، مرحله ای که عراق در وضعیت انفعالی و نیروهای مسلّح ما در موضع قدرت نظامی و سیاسی قرار گرفته و برای وادار ساختن متجاوز به پذیرش تمامی شرایط ایران برای خاتمه جنگ، به نبردهای برون مرزی پرداختند. نیروهای ما، با طرح و اجرای عملیات تهاجمی با عبور از رودخانه، که یکی از مشکل ترین و پیچیده ترین عملیات رزمی چه از نظر طرح ریزی و چه از نظر اجرا بوده و نیازمند به تدارک تجهیزات ویژه برای عبور از رودخانه و همچنین مستلزم قبول خطرات بسیار است. کارآمدی خود را نشان دادند آنهم عبور از رودخانه در مقیاس وسیع (بیش از 5 لشگر) و این در حالی بود که طراحان عملیاتی و یگانهای ما برای اولین بار عملیات عبور از رودخانه را عملاً و در شرایط جبهه و جنگ تجربه می کردند، لذا این عملیات را از سایر عملیات ها  و حتی نبردهای بعدی از نوع آبی خاکی متمایز می سازد .

در مورد ارزش و اهمیت اهداف این عملیات و مناطقی که آزاد گردیدند بایستی از منظر ارزشهای تاکتیکی و استراتژیکی به قضایا نگاه کرد. هدف استراتژیکی ایران بطور کلی در جنگ تحمیلی عبارت بود از ارائه توانمندی و توانایی های جمهوری اسلامی ایران در سرکوب کردن دشمن و تجاوز نظامی به خاک ایران و بالاخص بجای خود نشاندن رژیم بعثی عراق. این هدفهای استراتژیکی در شرایط اعلام شده ایران برای پایان جنگ، خلاصه می گردند.

 عملیات بیت المقدس با نتایج چشمگیر سیاسی و نظامی خود بویژه آزادسازی خرمشهر و تهدید شرق بصره، حیثیت و اعتبار نیروهای مسلح ما را در جهان افزایش داد و کارشناسان نظامی جهان را وادار ساخت که شایستگی رزمی رزمندگان ما را مورد تاْیید قرار دهند. عبور سریع و غافلگیرانه نیروهای ایران از رودخانه کارون و تصرف سرپلی وسیع در منطقه اشغالی دشمن به مساحت بیش از 700 کیلومتر مربع در زمانی کوتاه، به عنوان یکی از برجسته ترین عملیات نیروهای ما ثبت گردیده است و بخشهای حساس و ارزشمندی از خاک میهن، با ایثار و از خود گذشتگی غیرقابل تصور رزمندگان و فرزندان غیور این سرزمین از لوث وجود دشمن پاک گردید. در حالیکه اکثر یگانهای عراقی که در منطقه نبرد بیت المقدس وارد عمل شده بودند توان رزمی خود را از دست داده و هزاران نفر کشته و مجروح و اسیر از خود به جای گذارده بودند، فرماندهان و مسئولین عراق این سرشکستگی را همانند عملیات فتح المبین عقب نشینی تاکتیکی اعلام نمودند .

در این مقاله سعی گردید که نقش نیروی زمینی ارتش را در پیروزی این عملیات عظیم مورد بررسی قرار داد .

. بدون شک در طرح ریزی عملیات، اختصاص نیروها، پشتیبانی رزمی و فرماندهی این عملیات نزاجا نقش فعالی داشته است که در ذیل به طور اجمال به آن پرداخته خواهد شد

. عملیات بیت المقدس

ایران دارای نزدیک به 120 کیلومتر کرانه بر رودخانه مرزی و مشترک اروندرود و همچنین بندرگاهای بزرگی چون خرمشهر و آبادان در کناره این آبراه می باشد و این امر اعمال حاکمیت ملی و مشروع ما را در امتداد خط مرز مشترک در این رودخانه امری اجتناب ناپذیر میسازد،اما دعاوی رژیم حاکم بر عراق مبنی بر این بود که ایران دارای هیچگونه حاکمیت و حقوق بر این رودخانه نیست که البته این خود یکی از میراث های شوم و نکبتبار سیاستهای استعماری انگلستان در خاورمیانه بود که با هیچ یک از موازین و قوانین معتبر و شناخته شده بینالمللی مطابقت نداشته و ندارد.

عراق به منظور برقراری حاکمیت و تسلط کامل براروندرود خرمشهررا به تصرف درآورد و با ایجاد سیستم های سد و موانع ،خاکریزها و مواضع پدافندی در محدوده داخلی و خارجی این شهر و همچنین موانع پدافندی حاشیه جنوبی رودخانه کرخه کور قصد داشت هرگونه رخنه احتمالی توسط نیروهای ما را با تکهای سنگین زرهی درهم کوبیده و ترمیم نماید. لشگر 11 پیاده عراق تقویت شده با یگان های پیاده و زرهی ،پدافند از خرمشهر و مناطق اطراف آنرابا اتکا به رودخانه کارون در غرب و جنوب و خاکریزهای مستحکم در شمال و شرق عهده دار بوده و وضیعت موجود نشان می داد که دشمن هیچ گونه ای به سمت خرمشهر را نمی پذیرد و قصد او نگهداری قاطعانه خرمشهر برای همیشه بود.

پس از نبردهای ثامن الائمه ،طریق القدس و فتح المبین ، نیروهای عراقی متزلزل شده بودند و فرماندهان ارشد نیروهای مسلح ایران شرایط برای نبرد و آزادسازی خرمشهر را تا حد زیادی مناسب می دانستند. فرمانده  وقت نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران معتقد بود که برای در هم شکستن قاطع ارتش عراق و اینکه دیگر نتواند کمر راست کند ، باید قبل از اینکه دست به عقب نشینی یا فرار از خرمشهر بزند به آنان حمله برده و حداقل اجازه ندهیم که دشمن آنقدر فرصت داشته باشد که هنگام عقب نشینی تجهیزات و جنگ افزارها و وسایل خود را نیز تخلیه نماید. اعتقاد و خوش بینی فرمانده نیروی زمینی در زمینه یادشده بر نتایج سریع و درخشان نبرد فتح المبین و تزلزل روحی شدید و رفتار اسرای عراقی داشت.

با در نظر گرفتن چنین واقعیت ملموسی بود که نبرد بیت المقدس در ادامه یک سلسله عملیات آفندی کوچک و بزرگ قبلی، منتها این بار با ابعادی وسیعتر ، بمنظور انهدام هر چه بیشتر توان رزمی ومیل  جنگجویی  متجاوز و کشاندن او به موضع انفعالی سیاسی و نظامی و آزادسازی خرمشهر که بصورت یک هدف ملی درآمده بود طرح ریزی و اجرا گردید و همانگونه که پیش بینی شده بود نتایج سرنوشت سازی را در صحنه سیاسی و نظامی جنگ تحمیلی ببارآورد.

یکی از نکات مهم در طرح ریزی فرماندهی این بود که در عملیات جدید همانند نبرد فتح المبین ، قرارگاه مشترک عملیاتی ارتش و سپاه عهده دار مسئولیت طرح ریزی ، اجرا و کنترل عملیات بود و نیروهای شرکت کننده خودی در این عملیات تقریباً همان  نیروی های شرکت کننده در عملیات فتح المبین بوده و فرماندهی در یگانهای همکار و همطراز بصورت دو فرماندهی هماهنگ و توأم بود.

نقش فعال نزاجا در طراحی عملیات

پس از عملیات طریق القدس و فتح المبین ،عملیات بیت المقدس تلاش اصلی نیروهای ما در منطقه خوزستان بود و بنابراین بایستی تقدم همه تلاشها به این عملیات واگذار شده و در سایر مناطق عملیاتی حداکثر صرفه جویی در کاربرد یگانها بعمل می آمد. پس با قبول پاره ای خطرات احتمالی پدافند از منطقه عین خوش، فکه به لشکر 77 و تیپ 84 پیاده و پدافند در منطقه بستان به تیپ 40 سراب واگذار گردیده و سایر نیروهای مستقر در خوزستان در عملیات بیت المقدس شرکت داده شدند.

طرح ریزی عملیات برای آزادسازی مناطق اشغالی غرب کارون و خرمشهر عملاً موقعی آغاز شد که عملیات فتح المبین با سرعت به پایان موفقیت آمیز و درخشان خود رسیده بود. پس از نبرد ثامن الائمه که منجر به شکست نیروهای عراقی در شرق کارون گردید و محاصره آبادان شکسته شد نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بنابر تمایل و سیاست تعدادی از مسئولین سپاه، تدبیر نظام و علاقه فرمانده نیروی زمینی ارتش به حضور و مشارکت کامل و فعالانه ای در صحنه جنگ ایران و عراق یافته بودند که به تشکیل نوعی قرارگاه مشترک ارتش وسپاه، در سطح بالای فرماندهی انجامیده بود، در اواسط مهرماه سال 1360 بمنظور آزادسازی مناطق اشغال شده در خوزستان سه عملیات آفندی در مقیاس وسیع در سه منطقه مجزا در این صحنه عملیاتی از یک سری عملیات احتمالی در کل جبهه های جنگ در اولویت اجرا قرار گرفتند که بنام طرحهای کربلا معروف شده اند و پس از بحث و بررسی فراوان در مورد تقدم و تاْخر اجرای هر یک، کار طرح ریزی آنها شروع شد.

این طرحها و مناطق عمل هر یک به ترتیب عبارت بودند از طرح کربلا1 در دشت آزادگان ( بعداً بنام عملیات طریق القدس)، عملیات طرح کربلا2 در غرب رودخانه کرخه ( بعداً بنام عملیات فتح المبین) و بالاخره طرح کربلا3 در غرب رودخانه کارون ( بعداً بنام عملیات بیت المقدس) و البته بعداً طرح دیگری بنام  کربلا4 که در ادامه طرح کربلا3 و در حقیقت تکمیل کربلا3 در شرق بصره و بنام عملیات رمضان اجرا گردید. در هشتم فروردین ماه سال 1361 بنا به دستور فرمانده نیروی زمینی ارتش اولین نشست رسمی و عملی در حضور نامبرده و با شرکت جانشین فرمانده نیروی زمینی، افسر اطلاعات و دو نفر افسر عملیات برای تعیین خطوط کلی عملیات آفندی آتی (طرح کربلا3) عملاً در دستور کار بررسی و اقدام قرار گرفت. راهکارهای کلی که در این جلسه به فرمانده نیروی زمینی ارائه گردید عبارت بودند از:

1.تک از شمال به جنوب از جبهه رودخانه های کرخه کور و نیسان با هدف وصول به جفیر، کوشک و طلایه و سپس ادامه پیشروی بسوی خرمشهر.

2.تک از شرق به غرب با عبور از رودخانه کارون، با هدف گسستن جبهه دشمن از وسط و تجزیه آن به دو بخش شمالی و جنوبی و سپس احاطه منطقه جفیر در شمال و شهر خرمشهر در جنوب.

  در این جلسه فرمانده نیروی زمینی تدبیر خود را سرعت در طرح ریزی و تهیه مقدمات و آمادگی بمنظور شروع هرچه زودتر عملیات اعلام نمود. بر اساس تدبیر یاد شده، فرصت بخود آمدن دشمن از ضربه سنگینی که در فتح المبین دریافت داشته بود، داده نمی شد و بنوعی غافلگیری می انجامید.

با این حال چون منطقه کلی عملیات تقریباً مشخص بود قرارگاه عملیاتی کربلا ( قرارگاه مشترک عملیاتی نیروی زمینی و سپاه پاسداران) بمنظور سرعت در کار که از تدابیر فرمانده نیروی زمینی بود با صدور یک دستور جزء به جزء در تاریخ 19/1/61 ضمن اعلام پایان عملیات طرح کربلا2 و اینکه به لشگر 77 پیاده خراسان و تیپ84 پیاده خرم آباد دستور داده شده بود که پدافند از مناطق آزاد شده در این عملیات را در خط ارتفاعات تینه عهده دار گردند به سایر یگانهای شرکت کننده در نبرد فتح المبین ( لشگرهای 21 پیاده و 92 زرهی و تیپ های 55 هوابرد، 58 ذولفقار، 37 زرهی و گروههای توپخانه، هوانیروز، یگانهای مهندسی و همچنین نیروهای سپاه پاسداران) دستور داد که به مناطق تجمع تعیین شده در جنوب اهواز  و شرق کارون نقل مکان نمایند

طراحان عملیات در قرارگاه مشترک ارتش و سپاه ( کربلا) که عبارت بودند از افسران نیروی زمینی و مسئولان عملیات سپاه با توجه به زمین، نیروهای خودی و وضعیت دشمن، در مورد ما بهترین راه کار ( یا در واقع ماموریت قرارگاه کربلا) به توافق زیر دست یافتند: بهترین راه کار برای شروع عملیات یا در واقع بهترین مبداء عملیات عبارت بود از عبور از رودخانه و تامین سرپل در غرب کارون بعنوان تلاش اصلی. در مورد چگونگی ادامه عملیات و اهدافی که بایستی تامین شوند نظرات مختلف و راه کارهای متعددی وجود داشت.

نیروهای شرکت کننده در عملیات بیت المقدس عبارت بودند از لشگر 92 زرهی و یک لشگر از سپاه پاسداران بنام قرارگاه مشترک فتح، لشگر21 پیاده و یک لشگر از سپاه پاسداران بنام قرارگاه مشترک نصر و لشگر 16 زرهی و یک لشگر از سپاه پاسداران به نام قرارگاه مشترک قدس که سه قرارگاه یادشده در کنترل عملیاتی قرارگاه کربلا عمل می نمودند.

انتخاب سرپل در غرب کارون

پس از تعیین راهکار کلی، مسئله جدیدی که در طرح ریزی عملیات مطرح گردید انتخاب ابعاد و وسعت سرپلی بود که بایستی در غرب کارون تعیین شود. متخصصان نزاجا در قرارگاه مقدم تاکتیکی نیروی زمینی که کار طرح ریزی عملا در آنجا صورت می گرفت به یک سرپل وسیع اعتقاد داشته و سرپل کوچک را قابل قبول نمی دانستند. سرپل آنان دارای مشخصات و محاسن زیر بود:

•محاسن سرپل پیشنهادی :

1) دارابودن فضا و زمین کافی برای مانور و گسترش یگانهای عبور کننده.

2) قسمت وسیعی از غرب کارون آزاد شده و منطقه اشغالی دشمن از وسط به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می شود.

3) افراد را به هدفهای اصلی طرح نزدیک می ساخت.

4) به قرارگاه فرماندهی کربلا در هماهنگ کردن یگانها و قابلیت انعطاف دادن به طرحها و همچنین کنترل عملیات کمک بسیار مؤثری می شد.

5) خط سرپل (جاده اهواز-خرمشهر باتوجه به اینکه از زمینهای طرفین خود بلندتر بود) می توانست به صورت یک خاکریز پدافندی آماده و موجود برای پدافند از سرپل مورد استفاده قرار بگیرد.

6) فضای بزرگ این سرپل در عملیات قرارگاه قدس تاثیر گذارده و آنرا تسهیل می نمود.

7) جناح شمالی سرپل که به منطقه آبگرفتگی متکی شده بود به همین علت پوشیده بوده و حفظ آن آسان بود.

- ارائه طرح عملیاتی کربلای 3 بصورت مرحله ای

طرح مشترک عملیاتی کربلای 3 که توسط بخش عملیاتی قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش تهیه و منتشر گردید طرحی بود مفصل و مشروح که به شیوه ستادی معمول تهیه شده و جزئیات کار و وظایف و مسئولیتها را بیان نموده بود. البته اگرچه طرح مزبور فاقد نقص و نقاط ضعف نبود ولی حداکثر تلاش در مورد دقت و کامل و بی نقص بودن آن بعمل آمده بود.

 آگاهان مسائل نظامی و ستادی و طرح عملیات با ملاحظه راه کار و مانور انتخاب شده و وسعت عملیات متوجه خواهند بود که لازمه طراحی چنین مانوری مرحله بندی کردن عملیات است و افسران تهیه کننده طرح کربلای 3 نیز طبعا اجرای مانور را در این تدبیر عملیاتی به 4 مرحله تقسیم نمودند ولی مسئولین عملیات سپاه در قرارگاه کربلا با مرحله بندی شدن مانور شدیدا مخالف بودند. فرمانده نیروی زمینی شخصا در مورد مسئله یاد شده برای ابلاغ به گیرندگان طرح کربلای 3 نامه ای تهیه نموده و منظور از آن رفع هرگونه اشکال سپاه پاسداران بود که چرا عملیات مرحله بندی گردیده.

پس از بررسی ها و جلسات مختلف در زمینه انجام طرح عملیات ، اختلاف سلیقه های طراحان ارتش و سپاه خاتمه پیدا کرد و متوجه شدند در انجام این طرح ها هیچ مشکلی وجود ندارد .

برای درک آسانتر، میتوان مانور عملیاتی کربلای 3 را بشرح زیر خلاصه نمود:

مرحله 1 – تصرف و تامین سرپل در غرب کارون و تک همزمان به جناح شمالی دشمن در کرانه جنوبی کرخه کور و نیسان

مرحله 2- پیشروی نیروها از سرپل غرب کارون برای تامین خط مرز و آزادسازی خرمشهر

مرحله 3- عبور نیروها از مرز و پیشروی در خاک عراق تا کرانه شرقی اروند رود(شطالعرب)

مرحله 4- پدافند در کرانه شرقی اروند رود از نشوه به پائین.

نیروهای نزاجا شرکت کننده در عملیات بیت المقدس

عناصر مانوری متشکل از 61 گردان (زرهی – مکانیزه – پیاده) که با 29 گردان توپخانه صحرایی و 5 گردان مهندس رزمی و یک گردان پل و چهار گروه هوانیروز پشتیبانی می شدند (جعفری، 1386)

جمع نیروهای مانوری: نیروی زمینی ارتش وسپاه پاسداران جمعاً به استعداد 195 گردان مانوری را وارد عمل نمودند که از این تعداد 61 گردان مربوط به نیروی زمینی ارتش می باشد. 195 گردان مذکور شامل 15 گردان زرهی، 14 گردان مکانیزه و 166 گردان پیاده بود. گردانهای    پیاده ی سپاه به استعداد حداکثر 300 نفر رزمنده ی بسیجی براورد می شدند.

واقعیت لازم به ذکر است که یک گردان مانوری نیروی زمینی ارتش از نظر استعداد و توان رزمی 5/2برابر یک گردان مانوری مشابه از سپاه پاسداران بود و با توجه به اینکه در ارزیاب ارزش و کارایی رزمی گردانهای مانوری نیروی زمینی ارتش بایستی علاوه بر استعداد پرسنلی،عواملی چون آموزش،آتش جنگ افزارهای سنگین اجتماعی، سیستم فرماندهی و کنترل وقابلیت انعطاف سازمانی را هم مدخلیت داد، لذا در یک سنجش کیفی وکمی یک گردان مانوری نیروی زمینی ارتش حداقل دارای توان رزمی 5/2برابر به گردان سپاه بود، وهمین شایستگی رزمی، گردانهای مانوری ارتش را علاوه بر اثر بخشی در وضعیت آفندی در مرحله ی نگهداری و پدافند از هدفها را نیز قادر به انجام این وضیفه  سنگین و خطیر می نمود.

•هوانیروز:  

هوانیروز با سه گروه رزمی و گردان هواپیمایی فرماندهی، عملیات را از نظر پشتیبانی آتش یگانهای پیاده و زرهی، حمل آماد، تخلیه مجروح، جابجایی نیرو و شناسایی هوایی پشتیبانی نمود. گروههای رزمی هوانیروز که برای این عملیات سازمان داده شدند عبارت بودند:

الف-گروه رزمی پشتیبانی مستقیم          درپشتیبانی قرارگاه قدس

ب-گروه رزمی پشتیبان مستقیم             درپشتیبانی قرارگاههای فتح ونصر

پ-گروه رزمی پشتیبانی عمومی             در احتیاط فرماندهی قرارگاه کربلا

ت-گردان هواپیمایی فرماندهی               دراختیار  فرمانده نیروی زمینی

گروههای رزمی هوانیروز جمعاً دارای 96فروند بالگرد از انواع مختلف در این عملیات بودند(26فروندکبری-32فروند214-22فروند206-16فروندشنوک)گردان هواپیمایی فرماندهی نیز 3فروند هواپیمای کوچک حمل و نقل دراختیار داشت. هوانیروز در طول عملیات بیت المقدس با3152ساعت پرواز، به انجام ماموریت های مختلف مانند پشتیبانی آتش از یگانهای زمینی، حمل آماد وتخلیه مجروح پرداخته وتعداد11792نفر مجروح را از منطقه عملیات تخلیه نمود.در عملیات بیت المقدس 4فروند از بالگردهای هوانیروز ساقط گردیده و پانزده نفر از خلبانان و کارکنان به شهادت رسیدند.

*یگانهای مهندسی رزمی نیروی زمینی، شرکت کننده در این عملیات عبارت بودند از:

الف- گردان مهندسی رزمی لشگر16زرهی که در پشتیبانی لشگر16 قرار داشت.

ب- گردان مهندسی رزمی لشگر92زرهی که در پشتیبانی لشگر92 زرهی قرار داشت.

پ- گردان مهندسی رزمی لشگر21پیاده که در پشتیبانی لشگر21 قرار داشت.

ت-گروه411 مهندسی رزمی بروجرد  پشتیبانی عمومی قرارگاه کربلا

ث-گردان 411پل شناور   پشتیبانی عمومی قرارگاه کربلا

ج-گروهان جدیدالتاسیس ظفر(ازگردان414مهندسی)پشتیبانی عمومی قرارگاه کربلا. (جعفری،1386)

. حضور فعال تیپ های زرهی و پیاده نزاجا در قرارگاه ها

هریک از تیپ های زرهی یا پیاده نیروی زمینی با یک تیپ پیاده سپاه ادغام شدند، ولی از آنجایی که تعداد گردانهای هر تیپ سپاه بیشتر از تعداد گردان های تیپ های ارتش بود و بنا به اظهار سپاه یک تیپ سپاه دارای 6-7ویا 12گردان بودلذا با دغام یک گردان سپاه با یک گردان ارتشی که تشکیل گردانهای ادغامی را می دادند تعدادی از گردانهای پیاده بسیج به صورت آزاد در اختیار تیپ مربوطه باقی ماندند که بنا به گفته  سپاه دارای ماموریت های مستقلی مانند شکستن خط یا عمل در محورهای بخصوص دیگری بودند.

سازمان رزمی قرارگاههای سه گانه ومانور آنها به طور کلی در مرحله یکم عملیات چنین بود:

الف-قرارگاه قدس:

ب- قرارگاه فتح:

پ-قرارگاه نصر:

نتیجه گیری:

 مطالعه این حماسه ها وایثارگری های تاریخی رزمندگان سلحشور نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران مارا به این حقیقت هرچه بیشتر رهنمون می سازد که این غیور مردان از همان ابتدای پیروزی جمهوری اسلامی ایران در مسیر ارتقاءفرهنگ ناب اسلامی ایرانی پیشقدم بوده اند ودر جبهه حق علیه باطل ودر 8سال دفاع مقدس از جان مایه گذاشته اند. البته در این مسیر نقش فرماندهی امیر سپهبد شهید صیاد شیرازی بسیار حائز اهمیت می باشد. وی با صبوری وشکیبایی بسیار توام با پشتکار وعزمی آهنین موفق شد در مدیریت عملیات بیت المقدس بسیار موفق باشد و به نوعی پیروزی رزمندگان در این نبرد به خاطر قابلیت های بسیار زیاد این امیر خستگی ناپذیر بوده است.

در مجموع،حضور فعال و26روزه نیروهای نزاجا در اجرای آفندهای مکرر و متقابل وتحمل دلیرانه پاتک های سنگین و متعدد دشمن ودفع آنها نشان دهنده قصد قطعی و اراده استوار انان برای کسب پیروزی، تامین هدف ها و به ویژه آزاد سازی خرمشهر بوده است و نمونه ای از تلاش های خستگی ناپذیر آنان در نبرد علیه متجاوز به شمار می آید.  

رعایت اصول جنگ ، تنها عامل موثر پیروزی در عملیات نبود، بلکه عواملی مانند ملاحظات سیاسی، افکار عمومی ، مشروعیت و مقبولیت نظام و فرماندهی عالی، حمایت مسئولان بلندپایه نظام و نخبگان حاکم و میزان قدرت روحی رزمندگان  نیز از عواملی هستند که بایستی دقیقاً مورد توجه قرار گیرند. بحث درباره اثرات ایمان و اعتقاد رزمندگان نزاجا در نبرد بیت المقدس آنچنان وسیع و آنچنان عمیق است که از توان این گفتار خارج است.

لازم به ذکر است یادی از شهداء ، جانبازان و ایثارگران عملیات بیت المقدس داشت و به روح بلند شهدای گرانقدر این عملیات درود فرستاد .

در پایان عملیات غرور آفرین  بیت المقدس و آزاد سازی خرمشهر حضرت امام خمینی در پیامی چنین فرمودند:

با تشکر از تلگرافی که در فتح خرمشهر به اینجانب شده است، سپاس بی حد بر خداوند قادر که کشور اسلامی و رزمندگان متعهد و فداکار آن را مورد عنایت و حمایت خویش قرار داد و نصر بزرگ خود را نصیب ما فرمود و اینجانب با یقین به آنکه " ما النصر الا من عندالله" از فرزندان اسلام و قوای سلحشور مسلح که دست قدرت حق از آستین آنان بیرون آمد و کشور بقیه الله الاعظم (ارواحنا لمقدمه الفدا) را از چنگ گرگان آدمخوار که آلت هایی در دست ابرقدرت ها خصوصا آمریکای جهانخوارند، بیرون آورد و ندای الله اکبر را در خرمشهر عزیز طنین انداز کرد تشکر میکنم و آنان فوق تشکر امثال من هستند.

منابع و ماخذ

1. ارتش جمهوری اسلامی ایران در 8سال دفاع مقدس. . انتشارات دفتر سیاسی سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، جلد سوم. 1373.

2. اشکانفر،  سید علی و هادیان، عبادالله  دفاع مقدس - ر نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در 8سال  جنگ. 1371.

3. بختیاری، مسعود و معین وزیری، نصرت. ارتش جمهوری اسلامی ایران در عملیات بیت المقدس، حلد چهارم.. 1373. 

4. بختیاری، مسعود. عملیات بیت المقدس و آزاد سازی خرمشهر.  هیئت معارف جنگ.1380

5. بختیاری، مسعود. نبردهای عمده جنگ تحمیلی در خوزستان.  انتشارات دانشکده فرماندهی و ستاد . ارتش جمهوری اسلامی ایران.- 1379.

6. جعفری، مجتبی. اطلس نبردهای ماندگار. سازمان ایثارگران، مرکز پژوهشهای دفاع مقدس. اهران، 1384.

7. درودیان، محمد. سیری در جنگ ایران و عراق، انتشارات مرکز مطالعات جنگ. 1384.

8. درودیان، محمد. از خونین شهر تا خرمشهر، انتشارات مرکز مطالعات جنگ . 1373.

9. دهقان، احمد. ناگفته های جنگ. خاطرات شهید سپهبد صیاد شیرازی، 1378.

10. کاظمی، اصغر. خرمشهر در اسناد ارتش عراق. انتشارات دفتر ادبیات و هنر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. 1375.